Το Ιστορικό Λεξικό

ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

Το Ἱστορικὸν Λεξικὸν τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, τῆς τε κοινῶς ὁμιλουμένης καὶ τῶν ἰδιωμάτων (ΙΛΝΕ) είναι ένα ερμηνευτικό ιστορικό λεξικό, περιγραφικό και όχι ρυθμιστικό, της ομιλουμένης νέας ελληνικής γλώσσας σε όλες της ποικιλίες της. Καλύπτει το χρονικό διάστημα από την αρχή του 19ου αι. και εξής. Η θεώρησή του είναι ιστορική, δηλαδή επιδιώκεται η σύνδεση γλωσσικών τύπων και σημασιών με τη διαχρονική εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας και η τεκμηρίωση της αδιάσπαστης συνέχειας αυτής.

Το ΙΛΝΕ εκδίδεται από το Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων-ΙΛΝΕ της Ακαδημίας Αθηνών. Μέχρις στιγμής έχουν τυπωθεί έξι τόμοι (1933-2016), που καλύπτουν τα γράμματα α- διάλεκτος.

H σύνταξη του ΙΛΝΕ βασίζεται σε αποδελτιωμένες πηγές γλωσσικού υλικού της Κοινής Νέας Ελληνικής, των προδρόμων μορφών της και κυρίως των νεοελληνικών διαλεκτικών ποικιλιών. Το υλικό αυτό προέρχεται από τις χειρόγραφες καταγραφές προφορικού υλικού από τα μέσα του 19ου αι. κ.ε., οι οποίες εναπόκεινται στο Κέντρο, από μελέτες γλωσσολογικού περιεχομένου (λεξικά, γλωσσάρια, περιγραφές φαινομένων ή διαλεκτικών ποικιλιών κτλ.), από μελέτες λαογραφικού περιεχομένου ή άλλων επιστημών που παρέχουν διαλεκτικό ή ονοματολογικό υλικό, από λογοτεχνικά ή μη κείμενα γραμμένα στην Κοινή ΝΕ ή σε ιδίωμα και από ηλεκτρονικά σώματα κειμένων της Κοινής ΝΕ. Πρέπει να υπογραμμισθεί ότι το υλικό ποσοτικά είναι σε μεγάλη πλειοψηφία διαλεκτικό.

Για λεπτομερείς πληροφορίες σχετικές με τη σύνταξη του ΙΛΝΕ μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ανατρέξει στο πρόσφατο δημοσίευμα Ακαδημία Αθηνών, Κανονισμός Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής, (Λεξικογραφικόν Δελτίον, Παράρτημα 6), Αθήνα, 2012. Πληροφορίες επίσης υπάρχουν στην ανηρτημένη Εισαγωγή του πρώτου τόμου του Λεξικού. Εδώ παραθέτουμε μερικά βασικά σημεία.

Κατά τη σύνταξη το υλικό παίρνει τη μορφή συντακτικών άρθρων. Κάθε άρθρο αποτελείται από το λήμμα-κεφαλίδα και από τρία μέρη, τυπολογικό, ετυμολογικό και σημασιολογικό.
Ως λήμμα-κεφαλίδα λαμβάνεται ο τύπος που ανήκει στην Κοινή ΝΕ ή έχει υποστεί τις λιγότερες φωνητικές ή μορφολογικές μεταβολές.

Το διαλεκτικό υλικό εμφανίζεται κυρίως στο τυπολογικό μέρος, όπου παρατίθενται όλοι οι εντασσόμενοι υπό το λήμμα διαλεκτικοί τύποι, συνοδευόμενοι από συντομογραφίες των τόπων από τους οποίους μαρτυρούνται.

Το διαλεκτικό υλικό εμφανίζεται επίσης κατά περίπτωση και στο ετυμολογικό μέρος του συντακτικού άρθρου. Μετά την ετυμολογία του λήμματος ερμηνεύονται, εφόσον είναι δυνατόν, οι λοιποί τύποι της λέξεως οι οποίοι εμφανίζουν φωνητικές ή μορφολογικές μεταβολές όταν αυτές δεν είναι συνήθεις ή δεν έχουν ερμηνευθεί σε προηγούμενο λήμμα.

Τέλος, το διαλεκτικό υλικό εμφανίζεται και στο σημασιολογικό μέρος κάθε συντακτικού άρθρου. Σε αυτό παρατίθεται η λεξική σημασία της λέξεως στην δηλωτική/περιγραφική και συνδηλωτική της διάσταση. Ξεχωριστή σημασία έχει ότι προς διασάφηση των σημασιών παρατίθενται παραδείγματα, ιδίως διαλεκτικού λόγου: πεζού λόγου, ασμάτων, παροιμιών, αινιγμάτων, αρών, ευχών, γνωμικών κλπ. Με τα παραδείγματα ο αναγνώστης αποκτά επιπλέον εμμέσως εξοικείωση με τις κατά τόπους διαλέκτους και ιδιώματα.

Συνοψίζοντας, ο πλούτος του διαλεκτικού υλικού του ΙΛΝΕ, το χρονικό και γεωγραφικό εύρος που καλύπτει και η ιστορική του τοποθέτηση του προσδίδουν το χαρακτήρα του εθνικού λεξικού της Νέας Ελληνικής και το καθιστούν αναμφίβολα μοναδικό στην ελληνική λεξικογραφία.

Οι τόμοι 1 ως 5 του ΙΛΝΕ είναι ολόκληροι διαθέσιμοι σε ψηφιακή μορφή στο Ψηφιακό Αποθετήριο της Ακαδημίας Αθηνών εδώ.