Το Μεσαιωνικό Αρχείο

Το ΚΕΜΝΕ αποτελεί συνέχεια του Μεσαιωνικού Αρχείου, που ιδρύθηκε το 1930. Αρχικός σκοπός του Μεσαιωνικού Αρχείου ήταν η σύνταξη Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Γλώσσας. Την ανάγκη να εκπονηθεί ένα τέτοιο Λεξικό είχε επισημάνει στο Β΄ Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών (Βελιγράδι 1927) ο Paul Kretschmer, επειδή τα υπάρχοντα Λεξικά του Du Cange και του Sophocles ήταν πεπαλαιωμένα ή ανεπαρκή για τις σύγχρονες επιστημονικές ανάγκες. Την ιδέα για τη σύνταξη Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Γλώσσας ενστερνίστηκε ο Γεώργιος Χατζηδάκις, πρόεδρος της νεοσύστατης Ακαδημίας Αθηνών, και τον Νοέμβριο του 1930 η Ακαδημία αποφάσισε να ιδρύσει το "Αρχείον της Μέσης Ελληνικής Γλώσσης" ή Μεσαιωνικόν Αρχείον.

Κατά τον πρώτο "Εσωτερικό Κανονισμό" του Αρχείου, η Ακαδημία "επεκτείνουσα τας λεξικογραφικάς ερεύνας και εις τους χρόνους τους από του Σωτήρος μέχρι του 1800 (ότε άρχεται το εκδιδόμενον ήδη Λεξικόν της Ομιλουμένης) συνιστά προς σύνταξιν είτε του όλου λεξικού της Μεσαιωνικής περιόδου, είτε και μέρους αυτού, νέον Αρχείον της μέσης Ελληνικής γλώσσης".

Το Μεσαιωνικό Αρχείο άρχισε να λειτουργεί τον Νοέμβριο του 1930 υπό την προσωρινή διεύθυνση του Φαίδωνος Κουκουλέ, διευθυντή του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής. Πρώτος διευθυντής του Αρχείου διορίστηκε τον Φεβρουάριο του 1931 ο Δημοσθένης Οικονομίδης (1858-1938), ενώ πρώτοι "συντάκτες" του ήταν ο Εμμανουήλ Κριαράς, ο Γεώργιος Κόλιας και ο Παναγιώτης Πατριαρχέας.

Από την έναρξη της λειτουργίας του Μεσαιωνικού Αρχείου φάνηκε ότι η σύνταξη ενός Λεξικού που θα κάλυπτε μια χρονική περίοδο δύο χιλιάδων περίπου ετών παρουσίαζε πολλές δυσχέρειες και ότι το έργο αυτό δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί σύντομα με το ολιγάριθμο προσωπικό που διέθετε το Αρχείο. Αναγνωρίζοντας η Εφορευτική Επιτροπή του Αρχείου τις δυσκολίες, αποφάσισε η σύνταξη του Λεξικού της κυρίως μεσαιωνικής περιόδου (ως το 1453) να αναβληθεί για το απώτερο μέλλον και να προηγηθεί η κατάρτιση αρχείου της περιόδου 1453-1821. Με τον τρόπο αυτό περιορίστηκε το χρονικό πλαίσιο του Αρχείου, αλλά από την άλλη μεριά διευρύνθηκε το ερευνητικό του πεδίο, καθώς προστέθηκε στους σκοπούς του, εκτός από τη συναγωγή γλωσσικού υλικού, και η συγκέντρωση ιστορικού υλικού.

Το πρόγραμμα αποδελτιώσεων του Μεσαιωνικού Αρχείου απέδωσε ένα πλούσιο υλικό, ιστορικό και γλωσσικό, που ανέρχεται σε εκατοντάδες χιλιάδες δελτίων. Το ιστορικό υλικό περιλαμβάνει ονόματα προσώπων (λογίων, κληρικών, δασκάλων, βιβλιογράφων κλπ.) και τόπων (πόλεων, χωριών, επαρχιών, μονών κλπ.), που απαντούν σε κείμενα της περιόδου 1453-1821, ενώ το γλωσσικό υλικό λέξεις "ιδιαζούσας διά τον τύπον ή την σημασίαν των".

Στις δεκαετίες του 1940 και 1950 επιχειρείται η διεύρυνση των ενδιαφερόντων του Μεσαιωνικού Αρχείου. Ετοιμάζονται φιλολογικές εκδόσεις και αναλαμβάνεται η σύνταξη της Ελληνικής Βιβλιογραφίας των ετών 1791-1799. Ένα έργο που προχώρησε σε μεγάλο βαθμό αλλά δεν ευτύχησε να εκδοθεί. Στη δεκαετία του 1960 θα δουν το φως της δημοσιότητας και οι πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις του Αρχείου: Τα Μανιάτικα ιστορικά στιχουργήματα του Νικήτα Νηφάκη, που εκδόθηκαν από τον ακαδημαϊκό Σωκράτη Κουγέα (1964), και το έργο του Αθανασίου Ξοδίλου, Η Εταιρεία των Φιλικών, που εκδόθηκε το ίδιο έτος από τον Λέανδρο Βρανούση και τον Νέστορα Καμαριανό.

Από τη δεκαετία του 1950 το Μεσαιωνικό Αρχείο αρχίζει να οργανώνει ερευνητικές αποστολές στο εσωτερικό της χώρας και στο εξωτερικό. Οι αποστολές εγκαινιάζονται, κατά κάποιον τρόπο, το 1953. Με εντολή του Υπουργού Παιδείας, ο διευθυντής του Μεσαιωνικού Αρχείου Μ. Μανούσακας μεταβαίνει τον Σεπτέμβριο στα σεισμόπληκτα Ιόνια νησιά (Κεφαλονιά και Ζάκυνθο) με σκοπό τη λήψη μέτρων για τη διασφάλιση των βιβλίων και χειρογράφων που είχαν διασωθεί, ενώ τον Νοέμβριο πηγαίνει στο Άγιο Όρος για επιθεώρηση και μελέτη της συντήρησης των χειρογράφων των μονών. Ουσιαστικά όμως οι αποστολές του Αρχείου ξεκινούν το 1958. Από το έτος αυτό αρχίζουν να οργανώνονται ερευνητικές αποστολές σε βιβλιοθήκες και αρχεία της Ελλάδας και του εξωτερικού (Άγιο Όρος, Μετέωρα, Ηπειρος, Ρουμανία, Ιταλία, Αυστρία κ.α.), με σκοπό τον εντοπισμό, την καταλογογράφηση και φωτογράφηση αρχειακού υλικού, χειρογράφων κωδίκων και παλαιών εντύπων.

Παράλληλα, το Μεσαιωνικό Αρχείο αρχίζει να συγκροτεί αρχείο μικροταινιών και φροντίζει για τη συγκέντρωση αρχειακού υλικού και χειρογράφων.

Από το 1939 έως το 1970 το Μεσαιωνικό Αρχείο εκδίδει το περιοδικό  Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, όπου δημοσιεύονται ιστορικές και φιλολογικές μελέτες των συντακτών κυρίως του Μεσαιωνικού Αρχείου.