Δυο λόγια για το θέμα

   Χρυσόβουλλα είναι τα βυζαντινά αυτοκρατορικά έγγραφα που έφεραν τη χρυσή αυτοκρατορική σφραγίδα (βούλλα). Τα χρυσόβουλλα αποτελούν πολύτιμες πηγές του βυζαντινού δικαίου, καθώς συνιστούν την πλέον πανηγυρική κατηγορία αυτοκρατορικών εγγράφων.

    Πολλά θεμελιώδη ζητήματα της επιστήμης της Ιστορίας του Δικαίου, με περαιτέρω πτυχές, ενδιαφέρουσες άλλους επιστημονικούς Κλάδους, εξετάστηκαν συνολικά σε ομώνυμη μονογραφία που εκδόθηκε το 2020 στην Αθήνα, τα βασικά πορίσματα της οποίας θα παρουσιαστούν στο σεμινάριο από τον συγγραφέα της. Τα πορίσματα αυτά χωρίζονται σε δύο μέρη. Το πρώτο αφορά τη θεώρηση των χρυσοβούλλων ως εγγράφων της βυζαντινής αυτοκρατορικής γραμματείας, τη διάκριση τύπου και περιεχομένου του εγγράφου και το ζήτημα αν τελικά «χρυσόβουλλο σημαίνει προνόμιο» (με την απάντηση στο τελευταίο να είναι αρνητική). Το δεύτερο μέρος της ιστορικο-δικαϊκής θεώρησης των χρυσοβούλλων άπτεται της κανονιστικής ισχύος των χρυσοβούλλων στο Βυζάντιο, της λειτουργικότητάς τους, της δημοσίευσης και «κατάστρωσης» των χρυσοβούλλων, των κυρώσεων που απειλούνταν σε βάρος των παραβατών των διατάξεών τους, της θέσης των χρυσοβούλλων στο πλαίσιο μιας «ιεράρχησης» των κανόνων δικαίου, των αυθαιρεσιών των δημοσίων λειτουργών και των παραβιάσεων των διατάξεων των χρυσοβούλλων. Επίσης, συμπεριλαμβάνεται το καίριο ζήτημα της «ανανέωσης» των χρυσοβούλλων αλλά και αυτό των καταργητικών διατάξεων. Όλα τα αναφερθέντα αφορούν μια νομική θεώρηση των χρυσοβούλλων στο Βυζάντιο.

    Ταυτόχρονα, εκτός από την επιστήμη της Ιστορίας του Δικαίου, ειδικά ως τίτλοι ιδιοκτησίας έχουν τα χρυσόβουλλα απασχολήσει και το ισχύον Δίκαιο, τη Θεωρία και την Πράξη, συμπεριλαμβανομένης πρωτίστως της Νομολογίας. Έτσι, κρίνεται ενδιαφέρον να αποτυπωθεί η πρόσφατη Νομολογία και νομική Θεωρία ως προς τη νομική ισχύ των χρυσοβούλλων ως τίτλων ιδιοκτησίας στο σύγχρονο δίκαιο.

    Το Σεμινάριο βιντεοσκοπήθηκε από το Ίδρυμα Μποδοσάκη και βρίσκεται διαθέσιμο on demand στην Ιστοσελίδα του Ιδρύματος https://www.blod.gr/lectures/ta-hrysoboulla-kai-to-kanonistiko-tous-periehomeno-sto-byzantino-dikaio-9os-12os-aionas-syghroni-nomologiaki-theorisi-kai-efarmogi-byzantinon-titlon-kyriotitas/

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ

Χρήστος Α. Αποστολίδης

Βιογραφικό σημείωμα

Ο Χρήστος Α. Αποστολίδης είναι Πτυχιούχος της Νομικής Σχολής ΑΠΘ, Δικηγόρος Παρ' Αρείω Πάγω, μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης από το έτος 2000, ασκεί μάχιμη και συμβουλευτική δικηγορία σε ένα ευρύ φάσμα υποθέσεων και διατελεί (μεταξύ των άλλων) νομικός σύμβουλος εκκλησιαστικών νομικών προσώπων. Είναι Διπλωματούχος Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ στον κλάδο Συστηματικής Θεολογίας με ειδίκευση «Ηθική» και Κάτοχος Διδακτορικού Διπλώματος της Νομικής Σχολής ΑΠΘ στον Τομέα Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας του Δικαίου με ειδίκευση «Εκκλησιαστικό Δίκαιο». Τίτλος της διδακτορικής του διατριβής «Το καθεστώς της ακίνητης περιουσίας των Μονών του Αγίου Όρους, Ιστορική διαμόρφωση – Σύγχρονο θεσμικό πλαίσιο» Άρθρα και μελέτες του δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά, αλλά και στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο. Είναι Αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κοινωφελούς «Ιδρύματος Ορμύλια» (Ερευνητικό Κέντρο Ν. 4310/2014), Διετέλεσε Αντιπρόεδρος και πλέον είναι Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ταμείου Αλληλοβοήθειας Δικηγόρων Θεσσαλονίκης (ΤΑΔΙΘ) και είναι επίσης Μέλος του Πρωτοβαθμίου Πειθαρχικού Συμβουλίου Δικηγόρων Περιφέρειας Εφετείου Θεσσαλονίκης. Κατ’ επανάληψη έχει οριστεί ως βαθμολογητής – εξεταστής στις εξετάσεις υποψηφίων δικηγόρων του Εφετείου Θεσσαλονίκης και είναι Μέλος στο Μητρώο Κύριου Διδακτικού Προσωπικού του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης. Διδάσκει στη Σχολή Μετεκπαίδευσης και Επιμόρφωσης Ελληνικής Αστυνομίας Βόρειας Ελλάδας της Αστυνομικής Ακαδημίας στο Τμήμα Επαγγελματικής Μετεκπαίδευσης Επιτελών Στελεχών καθώς επίσης και στην Σχολή Δοκίμων Αστυφυλάκων Νάουσας της Ελληνικής Αστυνομίας.

Περίληψη

Το νομικό κύρος των αποκαλούμενων «ιστορικών» τίτλων ιδιοκτησίας, που ενίοτε επικαλούνται, κατά κύριο λόγο, εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα προς θεμελίωση της ακίνητης περιουσίας τους, συνιστά καίριο σημείο τριβής σε θεωρία και νομολογία στα πλαίσια της σύγχρονης έννομης τάξης. Πρόκειται για έγγραφα με αναφορές περιουσιακού χαρακτήρα, όπως ενδεικτικά τα βυζαντινά χρυσόβουλα, σιγίλια κλπ ή τα οθωμανικά φιρμάνια, ταπιά, χοτζέτια κλπ, η νομική ισχύς των οποίων έντονα απασχολεί τα δικαστήρια όλων των βαθμών.

Ωστόσο, στην πράξη ιδιαίτερης σημασίας αναδεικνύεται η επικουρική επίκληση της χρησικτησίας ως σύγχρονου κοινά αποδεκτού τίτλου ιδιοκτησίας, που έρχεται να καλύψει περιπτώσεις επισφαλούς θεμελίωσης των εμπράγματων δικαιωμάτων σε ιστορικοδικαιικούς τίτλους ιδιοκτησίας, όπως είναι εκείνοι του βυζαντινορρωμαϊκού και οθωμανικού γαιοκτητικού δικαίου. Για τον λόγο αυτόν, σε πλήθος συμβολαίων μεταβίβασης εμπράγματων δικαιωμάτων επί ακινήτων σε όλο το εύρος της ελληνικής επικράτειας, και με συνήθεις νομικές αιτίες την πώληση, δωρεά ή κληρονομία, τα εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα επικαλούνται προς θεμελίωση της κυριότητάς τους στο μεταβιβαζόμενο ακίνητο την έκτακτη (κατά κανόνα) χρησικτησία, με πρόσθετη επίκληση έγγραφων μαρτυριών ή διάφορων άλλων αποδεικτικών μέσων, σύμφωνα με τα οποία κατέχουν και νέμονται την ιδιοκτησία τους από παλαιοτάτων χρόνων, στη διάρκεια των οποίων ίσχυσαν ποικίλα δικαιϊκά καθεστώτα.

Βασίλης-Αλ. Κόλλιας

Περίληψη

Η μελέτη του νομικού παρελθόντος είναι όχι σπάνια ένα προκριματικό ζήτημα για την επίλυση ένδικων διαφορών στο παρόν. Σε κάθε περίπτωση, η μελέτη αυτή έχει ενδιαφέρον για τη Νομική Επιστήμη, επειδή προωθεί την ανάπτυξη της νομικής σκέψης διαχρονικά, επομένως, αφορά και τη σύγχρονη εποχή.

Τα χρυσόβουλλα εμφανίζονται τον 9^ο αιώνα και καθιερώνονται ως ο πιο πανηγυρικός τύπος για την έκδοση αυτοκρατορικών πράξεων ποικίλου περιεχομένου. Μεταξύ άλλων, σε πολλά χρυσόβουλλα που εισάγουν ειδικούς και συγκεκριμένους κανόνες δικαίου εντοπίζεται η κατοχύρωση εμπράγματων δικαιωμάτων (ιδίως κυριότητας) σε πράγματα, συνήθως ακίνητα. Στο Βυζάντιο η λειτουργία των χρυσοβούλλων ως τίτλων κυριότητας πάνω σε ακίνητα είχε, όπως φαίνεται, τη σημασία του «τίτλου εκ του νόμου».

Τα χρυσόβουλλα που περιέχουν τίτλους κυριότητας συστήνουν ή επιβεβαιώνουν εμπράγματα δικαιώματα (κυρίως αυτό της κυριότητας), είτε στο πλαίσιο δωρεών ή και περιουσιακών ανταλλαγών είτε μέσω της επικύρωσης πράξεων μεταξύ ιδιωτών είτε μέσω, γενικά, της επικύρωσης προγενέστερων αυτοκρατορικών πράξεων ή πράξεων δημόσιων λειτουργών. Το ζήτημα των δωρεών εμφανίζει ενδιαφέρον, τόσο ως προς τον τρόπο με τον οποίο αυτές γίνονταν (από την πλευρά του αυτοκράτορα-Δημοσίου προς τον λήπτη του χρυσοβούλλου) όσο όμως και ως προς το τι έκρυβαν σε πολλές περιπτώσεις τα κείμενα χρυσοβούλλων που προέβαιναν σε «δωρεές» ακινήτων και βασίζονταν σε σχέσεις «συναλλαγής» και ανταλλαγές καθόλου ευκαταφρόνητες.

Ενδιαφέρον είναι και αυτό το ίδιο το περιεχόμενο (το κείμενο) αυτών των χρυσοβούλλων, επειδή συχνά έχει εντυπωσιακή σαφήνεια, περιγραφή του τρόπου κτήσης των δικαιωμάτων που απονέμονται ή αναγνωρίζονται αλλά και των ακινήτων. Επίσης, συνδυάζεται σχεδόν πάντοτε με θέσπιση ευνοϊκών ρυθμίσεων (φορολογικές και άλλες απαλλαγές) υπέρ των ληπτών των χρυσοβούλλων, ενώ την κανονιστικότητα του περιεχομένου των χρυσοβούλλων αυτών αποδεικνύουν οι διάφορες επιτακτικές ρήτρες του κειμένου τους αλλά και οι ποινές (αποζημιωτικού-αστικού ή και «ποινικού» χαρακτήρα) που αυτά εισάγουν και απειλούν για τους παραβάτες των διατάξεών τους.

Τα χρυσόβουλλα που κατοχύρωναν περιουσιακά δικαιώματα εφαρμόζονταν από τους δημόσιους λειτουργούς ή και παραβιάζονταν από αυτούς —κάποτε από…υπερβάλλοντα ζήλο υπέρ του Δημοσίου. Επίσης, ερμηνεύονταν και εφαρμόζονταν και από τα αρμόδια δικαστήρια —άλλοτε προς την κατεύθυνση της δικαίωσης των κατόχων τους και άλλοτε αντίθετα.

Γενικά, ένα χρυσόβουλλο συνιστούσε τον πλέον πανηγυρικό και επιθυμητό τρόπο διασφάλισης της κυριότητας πάνω σε ένα ακίνητο —τουλάχιστον για τη μέχρι το 1204 περίοδο— η δε έκδοσή του συνδυαζόταν με παράγοντες ποικίλους. Το αποτέλεσμα όμως ήταν πάντοτε η παραγωγή ενός εγγράφου εντυπωσιακού στην όψη, με ισχυρό κανονιστικό περιεχόμενο και επιτακτικό χαρακτήρα που, μέσα σε όλα αυτά και μέσα από όλα αυτά, είχε έντονο πολιτικό χαρακτήρα.